تعاریف و مفاهیم

بافت فرسوده

واژه بافت فرسوده در ايران ، نيمه اول دهه هشتاد با شوك تكان دهنده و ويرانگر زلزله بم با پشتوانه هاي برگرفته از دهه 70 و حمايت هاي نظري متخصصان رشته هاي شهرسازي وارد ادبيات رايج شد. بافت فرسوده شهري را مي توان كل و يا بخشي از فضاي شهري دانست كه نظام زيستي آن، هم از حيث ساخت و هم از حيث كاركرد اجزاي حياتي خود دچار اختلال و ناكارآمدي شده است در تعريفي متعارف ، بافت فرسوده شهري عبارت است از آن بخش از بدنه اصلي شهر كه بر حسب ادبيات رايج مورد توافق ميان مديريت شهري و متخصصان از منظري صرفا كالبدي در مقايسه با ساير قسمت هاي بدنه شهر از مقاومت كمتري در برابر زلزله برخوردار است.

 

 ويژگي بافت هاي فرسوده شهري را  مي توان به شرح زير نام برد:
1-فرسودگي كالبد 2-عدم دسترسي به درون بافت 3-تاسيسات زير بنايي نامناسب 4-مشكلات زيست محيطي و بالابودن حجم آلودگي 5- كمبود امكانات گذران فراغت 6- فقرمحروميت 7- آسيب پذيري در برابر زلزله 8-سرانه كم خدمات 9-تراكم جمعيت بالا 10-تراكم ساختمانهاي كم دوام 11-ناامني و معضلات اجتماعي         

 

همچنين طبق شاخص هايي كه توسط شوراي عالي شهرسازي و معماري صورت گرفته، ويژگيهاي  بافت فرسوده را مي توان به شرح زير خلاصه نمود:                                                      

 

- ناپايداري: معرف فقدان سيستم سازه اي مناسب و غير مقاوم بودن ابنيه

 

- نفوذناپذيري: معرف عدم دسترسي هاي مناسب و قابليت معابر با عرض كافي براي حركت سواره

 

- ريزدانگي: معرف فشردگي بافت و كثرت قطعات(پلاك هاي تفكيك زمين) كوچك با مساحت كم

 

 

تعریف سکونتگاههای غیر رسمی :

 

طی دهه های اخیر به تدریج محلات نابسامان و سکونتگاههای غیررسمی ، به طور عمده در حاشیه شهرهای بزرگ کشور ، خارج از برنامه رسمی توسعه شهری و به صورت خودرو شکل گرفته و گسترش یافته است .این محلات خودرو یا حاشیه نشین ، به بیان درست تر اسکان غیررسمی نامیده شده اند و کارکرد اصلی آنها تامین زمین و الگوی ساخت متناسب با توان مالی گروههای کم درآمد اغلب مهاجر است . این گونه سکونتگاهها که سیمای نازیبا ، خدمات ناکافی و ساکنان کم توان و مشاغلی نامطمئن دارند ، محیطی آماده برای پذیرش نابهنجاری های اجتماعی و باز تولید فقر فراهم می سازند و خطر پذیری بالایی در برابر سوانح طبیعی دارند . حجم گسترده و روند روبه افزایش سکونتگاههای غیررسمی در کشور ، تهیه و تصویب سندی را باعث شد که چارچوب و نحوه فعالیت هماهنگ بخش دولتی – عمومی  و مشارکت مردمی برای چاره جویی مشکلات اسکان غیررسمی را مشخص می سازد . سند ملی توانمند سازی و ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی در تاریخ 19/11/82 به تصویب هیئت محترم دولت رسید. سکونتگاههای غیر رسمی بخشی از بافت شهری هستند که عمدتا مهاجرین روستایی و تهیدستان شهری را در خود جای داده اند و بدون مجوز و خارج از برنامه ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری ( طرحهای جامع و تفصیلی ) در درون و خارج از محدوده قانونی شهرها به صورت خودرو به وجود آمده اند . عمدتاً فاقد سند مالكيت هستند و از نظر ويژگيهاي كالبدي و برخورداري از خدمات و زير ساختها ي شهري شديداً دچار كمبود هستند . مداخله در اين گونه بافتها از نوع ساماندهي و توانمند سازي خواهد بود اصل مشترك در همه انواع مداخله مشاركت مردمي خواهد بود.

توانمند سازی Enabling :

 

توانمند سازی رویکردی جدید در برنامه ریزی برای کاهش فقر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و مجموعه اقداماتی را در بر می گیرد که منجر به شکوفائی قابلیت ها و خلاقیت های فردی برای ارتقاء وضعیت موجود به وضعیت بهتر شود.

 

برنامه توانمندسازی: عبارتست از مجموعه اقداماتی که به منظور ساماندهی فضایی بافتهای غیررسمی انجام می شود و شامل  یک فرایند از پایین به بالا است نه یک نقطه پایانی و مشارکت همه اقشار محروم و فقیر جامعه درباره سرنوشت خود است و راهبرد اصلی این مدل اعتقاد به مردم می باشد و اعتقاد به اینکه مسایل می تواند به بهترین شکل ممکن بدست مردمی که با آن  مسائل بطور روزانه زندگی می کنند و به عبارتی گروههای ذینفع حل شود. که از ویژگیهای این طرحها می توان ارتقاء سطح آگاهی های اجتماعی ساکنین ، ارتقاء امنیتی ساکنین ،ارتقاء مشارکت مردمی در تامین خدمات زیر بنایی و اجتماعی، ارتقاء توانمندی های اقتصادی ساکنین ،ظرفیت سازی در مدیریت شهری برای نظارت و کنترل و تحویل پروژه ، توجه به الویت های اهل محل در تعریف و ارائه پروژه ها ،هماهنگی با دستگاههای مدیریت شهری در بخشهای مختلف ، مدیریت بین بخشی طرح و تهیه آن با همکاری مدیریت محلی در کل فرآیند ، داشتن نگاه اجتماعی و توجه به گروههای اجتماعی آسیب پذیر ( کودکان – زنان – معلولان) ، تقاضا مدار بودن به جای عرضه محوری طرح ، برنامه گرایی به جای پروژه محوری و... را نام برد.

 

 

شاخص هاي عمده سكونتگاههاي غير رسمي :

 

-كيفيت مسكن و نحوه تصرف محل سكونت و املاك

 

عموماسكونتگاههاي غير رسمي مهاجرين روستايي و محرومان جامعه شهري را در خود جاي داده و خارج از برنامه ريزي رسمي و قانوني توسعه شهري و بدون مجوز در درون يا خارج از محدوده قانوني شهرها به وجود آمده اند.فقدان سند مالكيت رسمي و محروميت از خدمات و زيرساخت هاي شهري از شاخص هاي آن مي باشد شرايط موجود و حاكم بر اين گونه نواحي در بروز ناهنجاريهاي اجتماعي بسيار موثر مي باشد.

در واقع مي توان گفت سکونتگاه‌های غیررسمی بخش‌هایی از شهر است که مورد غفلت واقع شده‌اند  و شرایط زندگی و کیفیت مسکن در آنها به شدت پایین است. اين سكونتگاهها شامل طیفی از آپارتمانهای پرتراکم و بدمنظره در مرکز شهر تا سکونتگاه‌های پراکنده غیررسمی و بدون قانون در حاشیه شهرها می‌شود.

 

با توجه به مطالب فوق سکونتگاه‌های غیررسمی شهري در مسائل و مشکلات زیر با هم اشتراک دارند:

 

* فقدان تاسیسات زيربنايي مناسب و کافی

 

* فقدان خدمات عمومي مناسب و کافی

 

* افزایش تنش‌ها به علت شکاف عمیق اجتماعی بین ساکنان این سکونتگاه‌ها و ديگر مناطق شهری

 

* پیچیدگی و دشواری تامین خدمات به علت توسعه ناموزون و برنامه‌ریزی نشده

 

 

عناوين كلي پروژه هاي توانمندسازي وساماندهي سکونتگاههای غیررسمی:

 

- پروژه هاي بهبود وارتقاءزيرساختهاوخدمات  شهري

 

- پروژه هاي توانمندسازي درجهت حمايت از گروه هاي اسب پذيراجتماعي(كودكان ؛زنان سرپرست خانوار ؛معلولين)

 

- پروژه هاي توانمندسازي اقتصادي شامل ارتقاءوضعيت معيشت ؛اشتغال زايي وبهبود مسكن

 

- پروژه هاي ظرفيت سازي درمديريت  محلي به خصوص شهرداريها

مطالعات ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی :

 

در 5 مرحله به شرح زیر انجام می شود:

 

هدف کلان: تامين و بهسازي زيرساختها و ارتقاء محيط زيست به منظور كاهش گسست كالبدي از پيكره اصلي شهر و رفع تبعيض وخدمات رساني فراگير به ويژه براي گروههاي كم درآمد آسيب پذير. و اجرای بخشی از راهبردهای سند ملی توانمندسازی سکونتگاههای غیررسمی (مصوب بهمن 82 هیئت محترم وزیران)از قبیل  بسترسازي براي توانمندسازي اجتماعات اين سكونتگاهها ،ظرفيت سازي درمديريت شهري

 

مراحل و اهداف  مطالعات :

 

شامل پنج مرحله متوالی به قرار زیر است :

 

مرحله نخست : بررسی گستره فقر شهری وشناسایی محله های فقیر نشین ( سکونتگاههای غیررسمی )

 

هدف : شناسایی میزان فقر شهری در مقیاس کل شهر است تا از طریق ایجاد بانک اطلاعاتی جامع در این زمینه و با استفاده از سنجه های عینی ، محلات فرودست شهری در داخل و بیرون محدوده شهری شناسایی و اولویت بندی شوند .

 

مرحله دوم : ارزیابی اجمالی از برنامه های موجود خدمات رسانی و بهسازی مدیریت شهری و تشکلهای مردمی در محله های هدف

 

هدف : توان سنجی بخش دولتی / عمومی و تحلیل برنامه های آتی و همچنین نهادهای غیردولتی فعال در محله های هدف می باشد

 

مرحله سوم : بررسی پیمایشی و شناخت ویژگی های اقتصادی – اجتماعی و کالبدی محله های هدف

 

هدف: نیاز سنجی مردمی و شناخت ساختار اقتصادی – اجتماعی و کالبدی محله های هدف تعیین شده در مرحله نخست با استفاده از روشهای کمی و کیفی  به منظور فراهم آوردن زمینه تدوین برنامه های بهسازی و توانمند سازی

 

مرحله چهارم : تدوین برنامه توانمند سازی و بهسازی محلات هدف

 

هدف : تدوین راهبردها  و برنامه های کلان به منظور ارتقاء کیفیت زندگی سکونت در محله های هدف و نیز رفع تبعیض در خدمات رسانی شهری و فراهم آوردن زمینه های توانمند سازی اجتماعات محلی

 

مرحله پنجم :تدوین برنامه عملیاتی (ACTION PLAN ) ساماندهی محله های هدف

 

هدف : عملیاتی و اجرایی کردن بهسازی کالبدی و ارتقاء کیفیت محیط سکونت و تامین خدمات پایه و توانمند سازی اجتماعات محله های هدف است

طرح های توانمند سازی سکونت گاههای غیررسمی در استان فارس :

1-     توانمند سازی سکونت گاههای غیر رسمی شهر شیراز

پس از مطالعه و بررسی در محلات فقیرنشین شهر شیراز مشاور طرح (مهندسین مشاور پارس آرایه)  40 پهنه توانمند سازی در شهر شیراز شناسایی کرده که از این 40 پهنه 10 محله اولویت دار تا مرحله پنجم مطالعه شده اند که محلات به شرح ذیل می باشد و جهت شروع عملیات اجرایی به منظور ارتقاء سطح زندگی ساکنین این محلات سه محله هدف  (سعدی ، کتس بس و مهدی آباد) انتخاب شدند.

سعدی                                                                                  

سهل آباد

مهدی آباد (کتس بس )

دهپیاله

گودشیری

شهرک بهار(پای کتا)

کوشک میدان

دباغی

شیخ علی چوپان

گود گل کوب