معاون وزیر راه و شهر سازی : توانمندسازی ساکنان ، اولین قدم برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی است

در حال حاضر یک‌هفتم جمعیت شهری کشور معادل 5/7  میلیون نفر ایرانی در 52 هزارهکتار سکونتگاه غیررسمی مستقر هستند.

این در حالی است که براساس گزارش‌های اعلامی دفتر دبیرخانه ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور به روزنامه فرهیختگان، در حال حاضر 42 درصد جمعیت کشورهای جهان سوم یا در حال توسعه نیز در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر در دنیا از هر شش نفر یک نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی ساکن است. این آمارهای جهانی در حالی است که پیدایش سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران نیز بیش از چهار دهه سابقه دارد و در حال حاضر یک‌هفتم جمعیت شهری کشور یعنی حدود 5/7 میلیون نفر با این پدیده روبه‌رو هستند. بر این اساس، این سکونتگاه‌ها به‌طور متوسط 25 تا 30 درصد جمعیت کلانشهرها و 20 درصد مساحت شهری کشور را شامل می‌شوند. همچنین براساس مطالعات انجام‌شده در 77 شهر کشور توسط ستاد ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور، 81 درصد سکونتگاه‌های غیررسمی در محدوده قانونی شهرها وجود دارند و از این سکونتگاه‌های غیررسمی 85 درصد آنها دارای بیش از 15 سال سابقه هستند. این نهاد دولتی همچنین هشدار داده است با توجه به این موارد و هشدارهایی که یکی پس از دیگری از سوی کارشناسان داده می‌شود، در صورتی که روند موجود ادامه داشته باشد و اقدام خاصی از سوی دولت‌ها برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها صورت نگیرد، تا سال 2030، حدود دومیلیارد نفر از جمعیت شهرنشین دنیا در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی خواهند کرد.

توانمند‌سازی ساکنان، اولویت اول

حاشیه‌نشینی یا به عبارت دقیق‌تر اسکان غیررسمی امروز به یکی از چالش‌های ناپایدارکننده در کشور‌ها به‌ویژه کلانشهری چون تهران تبدیل شده است، ضمن اینکه آن‌طور که کارشناسان اظهار می‌کنند، این مساله در کشورهای رو به توسعه، اوضاع نگران‌کننده‌ای را به وجود آورده است به‌گونه‌ای که هر روز با افزایش جمعیت و فقر در کشور‌ها، بر جمعیت ساکن در این سکونتگاه‌ها اضافه می‌شود اما آنچه مشاهده می‌شود این است که تاکنون کمتر اقدامی برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها در دولت‌های گذشته انجام شده است. این در حالی است که مقامات مسوول طی سال‌های اخیر کمتر از بحث ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی سخن گفته‌اند. در همین مورد دکتر   محمد سعید ایزدی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران با بیان اینکه در حال حاضر 52 هزار هکتار سکونت‌گاه غیررسمی در کشور وجود دارد، در گفت‌و‌گو با فرهیختگان، توانمندسازی ساکنان را اولین قدم برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها عنوان می‌کند. در همین حال  دکتر پیروز حناچی، معاون شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی نیز همچون دکتر  ایزدی معتقد به توانمندسازی ساکنان براساس تجربیات جهانی است، ضمن اینکه صراحتا اعلام می‌کند: افراد ساکن در این بخش‌ها نباید افراد محوشده جامعه باشند بلکه خودشان باید در این خصوص کمک کنند. اما نکته مهم این است که این توانمندسازی که معاونان وزیر راه و شهرسازی از آن نام می‌برند، در قالب چه برنامه‌هایی باید باشد؟ در این رابطه ایزدی می‌گوید: برنامه‎های تعریف‌شده در مطالعات توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‎های غیررسمی نتیجه تعامل مشاور و مردم براساس نیازسنجی و اولویت‎بندی نیاز‌ها و در قالب یک برنامه شامل بهبود و ارتقای زیرساخت‎ها و خدمات شهری، پروژه‎های توانمندسازی با هدف حمایت از گروه‎های آسیب‎پذیر اجتماعی، پروژه‎های توانمندسازی اقتصادی شامل ارتقای وضعیت معیشت، اشتغالزایی و بهبود مسکن و پروژه‎های ظرفیت‎سازی در مدیریت محلی به‌خصوص شهرداری‎هاست. به گفته وی، استفاده از ظرفیت‎های مادی و معنوی ساکنان و سیاستگذاری و تصمیم‎گیری مشترک و تعامل دستگاه‎های مدیریت شهری برای تحقق این مساله بیش از پیش ضرورت دارد. ایزدی در همین حال نقش دولت یازدهم را برای ساماندهی سکونتگاه‌ها ضروری دانسته و ادامه می‌دهد: دولت باید به‌درستی در این خصوص سیاستگذاری و نظارت کند تا شاهد اتفاقات مثبتی باشیم. به گفته وی، اگر هرکدام از نقش‌آفرینان جایگاه خود را پیدا کنند، در سال تعداد زیادی از این محدوده‌ها سامان خواهد یافت. در این مورد حناچی همچون ایزدی، نقش دولت را در ساماندهی این مکان‌ها مهم ارزیابی می‌کند و می‌گوید: توجه به موضوع کم‌درآمد‌ها در سیاست‌های کلان ملی نقش بسزایی دارد، بنابراین این مساله باید بیش از پیش مورد توجه دولت قرار گیرد.

متولی حاشیه‌نشینان کیست؟

سکونتگاه‌های غیررسمی از آن دست حوزه‌هایی است که به چندین مقام مسوول ارتباط دارد. معاون شهرسازی و معماری وزارت راه معتقد است که کار اجرایی ساماندهی این سکونتگاه‌ها برعهده سازمان عمران و بهسازی و سیاستگذاری آن برعهده معاونت شهرسازی و معماری است اما در مقابل معاون وزیر و مدیرعامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران، دستگاه‎های مدیریت شهری را متولی ساماندهی سکونتگاه‌ها می‌داند. با وجود این، آن‌طور که برخی کارشناسان توصیه می‌کنند، برای ساماندهی این نوع سکونتگاه‌ها نه‌تنها مدیریت شهری و شرکت‌های مربوطه از جمله شرکت عمران و بهسازی و معاونت معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی در این حوزه باید فعالیت کنند، بلکه نهاد‌های دیگر نیز باید دست‌به‌دست هم دهند تا چاره اساسی برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی یا به عبارت دیگر حاشیه‌نشینی بیندیشند.

برنامه‌های دولت برای حاشیه‌نشین‌ها

از سوی دیگر سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا وزارت راه و شهرسازی به‌طور ویژه برنامه‌ای برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها در سال جاری و سال آینده دارد؟ در این خصوص دکتر  حناچی، معاون شهرسازی و معماری وزارت راه  و شهر سازی می‌گوید: مهم‌ترین قدم در کنار توانمندسازی ساکنان، بحث آموزش به ساکنان این محدوده‌هاست تا از این طریق کیفیت محیط زندگی این افراد ارتقا یابد. اما آنچه نریمان مصطفایی، سرپرست دفتر دبیرخانه ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور در گزارشی به فرهیختگان اعلام می‌کند، اقدامات بیشتری است که برخی از آنها پیش از این انجام شده و مابقی در اولویت کاری این ستاد قرار دارد. وی با اشاره به این اقدامات می‌گوید: مهم‌ترین اقدام برای ساماندهی این سکونتگاه‌ها، تصویب سند ملی توانمندسازی مصوب ۲۶ بهمن‌ماه سال ۸۲ و ‌تشکیل ستاد ملی توانمندسازی به‌عنوان بالا‌ترین مرجع رسیدگی به این‌گونه سکونتگاه‌هاست. البته در کنار این اقدامات، مطالعاتی نیز در ۷۷ شهر در قالب ۸۵۱ محله غیررسمی با مساحت ۵۲ هزارهکتار انجام و جمعیتی بالغ بر پنج‌میلیون و 900 هزار نفر شناسایی شده‌اند که از این تعداد ۳۴۴ محله با مساحت ۲۴ هزارهکتار و جمعیتی بالغ بر دومیلیون و 900 هزار نفر برای انجام اقدامات کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به‌عنوان محلات در برنامه پنجم توسعه در اولویت قرار گرفته‌اند.

مشارکت بانک جهانی در ایران

این اقــدامات ستاد مــلی تــوانـمنـدسازی و سامــاندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در حالی مطرح می‌شود که بنا بر گزارش مصطفایی، یک پروژه مشترک با بانک جهانی نیز از سال ۸۱ تحت عنوان بهسازی شهری و اصلاحات بخش مسکن انجام شده که در مرحله اول این طرح پنج شهر زاهدان، بندرعباس، کرمانشاه، سنندج و تبریز به‌عنوان شهرهای پیشگام و الگو انتخاب و اقدامات اجرایی در این محور‌ها انجام گرفته و این اقدامات در حال تعمیم به سایر شهرهای کشور می باشد. همچنین براساس گزارش این مقام دولتی، تاکنون ۱۶۷ پروژه با اعتباری بالغ بر۹۴۰ میلیارد ریال در سکونتگاه‌های غیررسمی ۲۰ شهر کشور و تعداد ۶۴ محله در قالب ارتقای سرانه‌های خدمات شهری از قبیل پروژه‌های ساخت و احداث مراکز آموزشی، بهداشتی، فرهنگی، فنی و حرفه‌ای، ایجاد دسترسی، احداث شبکه‌های آب و فاضلاب، آب آشامیدنی سالم، روشنایی معابر و موارد دیگر انجام شده و برخی دیگر در حال انجام است.

برنامه‌هایی برای حاشیه‌نشین‌های تهرانی

اما در کنار اقداماتی که برای کل کشور در حال انجام است، برنامه‌هایی نیز برای کلانشهری چون تهران در نظر گرفته شده که بنا بر اظهارات مصطفایی، مطالعات توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی در پنج شهر اسلامشهر، شهرقدس، ورامین، گلستان و شهریار نیز بالغ بر 5700 میلیون ریال انجام شده است. اما اینکه چه برنامه‌های دیگری برای ساماندهی این محله‌ها در اولویت اقدامات این ستاد قرار دارد، سوالی است که حناچی در پاسخ به آن می‌گوید: نمی‌توان این محدوده‌ها ازجمله اسلام‌آباد را پاکسازی کرد اما می‌توان کیفیت زندگی آنها را افزایش داد. این در حالی است که این کیفیت باید با کمک خود ساکنان اتفاق بیفتد. وی همچنین با اشاره به اولویت وزارت راه برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی از جمله محله اسلام‌آباد تاکید می‌کند: در درجه اول نباید اسکان غیررسمی اتفاق بیفتد، حال در صورت چنین اتفاقی باید هرچه سریع‌تر ساماندهی شود. این گفته‌ها در حالی مطرح می‌شود که وزیر راه و شهرسازی نیز در اظهارات اخیر خود به آن اشاره کرده بود.

مسکن رایگان آری یا خیر؟

حال در کنار تمام این مسائل، این مساله مطرح می‌شود که آیا بهتر نیست با اختصاص مسکنی رایگان به این اقشار، به قضیه سکونتگاه‌های غیررسمی و مشکلاتی که گریبانگیر اقشار ضعیف و کم‌درآمد جامعه شده است پایان دهیم؟ در این خصوص کارشناسان اعتقادات متفاوتی دارند هرچند برخی معتقدند با وجود صرف اعتبارات میلیاردی امکان این کار وجود دارد اما حناچی، معاون شهرسازی و معماری وزارت راه، این مساله را دور از واقع می‌داند چراکه از نگاه او، منابعی برای اختصاص مسکن رایگان وجود ندارد. با این حال، طبق آمارهای بانک مرکزی اکنون بیش از دومیلیون خانوار نیز در مسکن‌های رایگان استقرار دارند اما تاکنون هیچ دولتی برنامه‌ای در مورد ارائه مسکن رایگان به صورت رسمی نداشته‌ است.