مداخله‌های کالبدی تنها راه‌حل بافت‌های ناکارآمد شهری نیست

1401/05/15

رییس بخش برنامه‌ریزی و طراحی شهری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه مداخله‌های کالبدی تنها راه‌حل بافت‌های ناکارآمد شهری نیست، می‌گوید: در بافت‌های فرسوده همکاری دولت و مردم و شهرداری‌ها می‌تواند به نتایج مثبت‌تری ختم شود.

پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی؛ مژده نوروزی: بافت‌های ناکارآمد شهری و گسترش آنها هم‌اکنون به دغدغه‌ای برای دوستداران این مرز و بوم و کارشناسان تبدیل شده است. فروریزش‌های ساختمان‌های فرسوده و بعضا تازه‌ساز در برخی از این بافت‌ها چهره شهرها را دگرگون کرده است و به نظر می‌رسد بافت‌های ناکارآمد و پرخطر در معرض گسترش است که این وضعیت می‌تواند در میان‌مدت معضلات اجتماعی و اقتصادی فراوانی را رقم بزند. دولتمردان نیز در مقابل برای حل معضلات این بافت‌ها و کاهش گسترش آنها نیز اقداماتی را برنامه‌ریزی کرده و در حال اجرای بخشی از آن برنامه‌ها توسط دستگاه‌های زیربط هستند. نوسازی سالانه ۱۵۰ هزار واحد فرسوده بخشی از این راهکارهاست که البته بخشی از کارشناسان معتقدند پیش‌نیاز اجرای این دست طرح‌ها، در ابتدا توانمندسازی ساکنان بافت‌ها با ایجاد اشتغال و حس تعلق محله‌ای و کاهش مداخلات کالبدی است. در همین خصوص با مهتا میرمقتدایی عضو هیات علمی و رییس بخش برنامه‌ریزی و طراحی شهری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفتگو کردیم که می‌خوانید:

هم‌اکنون بیش از ۷۱ هزار هکتار از مساحت کشور را بافت فرسوده تشکیل می‌دهد الزامات و پیش‌نیازهای نوسازی در بافت فرسوده را شامل چه مواردی می‌دانید؟

محدوده زیادی از کشور را بافت‌های فرسوده (نواحی ناکارآمدشهری، بافت‌های هدف بازآفرینی شهری و برنامه‌های توسعه شهری) محدوه‌ای از شهرها را به خود اختصاص داده‌اند و مساحت آنها نیز در حال تغییر است. در بسیاری از موارد این تصور وجود دارد که با ساخت‌وساز، تجمیع و نوسازی و تغییرات کالبدی به نتایج مثبتی می‌رسیم. در حالیکه تجربه نشان داده است که این اتفاقات در مقیاس محدود اتفاق می‌افتد اما به دلیل مسائل اقتصادی ساکنان همان بافت‌ها بعد از توسعه در همان مناطق ساکن نمی‌شوند و در جایی دیگر ساکن می‌شوند و مشکل همچنان به قوت خود باقی می‌ماند.  بنابراین در بسیاری از موارد فقط راه‌حل‌های کالبدی جوابگو نیست.

همانطور که تجربه شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز نشان داده است که در این خصوص توانمندسازی و پروژه‌های محرک توسعه، اشتغال‌زایی و شاغل کردن افراد می‌تواند در این مهم تاثیرگذار باشد. وقتی افراد شاغل و توانمند باشند امکان بازسازی و بهسازی واحدهای مسکونی و محل سکونت خود را دارند که این راهکار همواره کارآمدی خود را داشته است.

تقویت پروژه‌های محرک توسعه در بافت‌های ناکارآمد شهری

در خصوص پروژه‌های محرک توسعه نیز در کشور تجربه‌های مناسبی وجود دارد. محدوده‌هایی که زندگی در آنها برای مردم از جایگاه خوبی برخوردار نیست می‌توان با توسعه پروژه‌های شاخص شهری ارزش محدوده را افزایش و ارتقا داد تا نرخ اهمیت و ارزش محدوده بالا برود و برای همه مردم سرمایه‌گذاری در آن محلات جذاب و اقتصادی باشد. در عین حال با ارایه انواع مشوق‌ها، توانمندسازی، اشتغالزایی و بسیاری از این موارد می‌توان تاثیر تبعات منفی احتمالی مداخلات کالبدی و ساخت و ساز را به سمت مثبت و ارتقای وضع موجود سوق داد. 

سیاست دولت برای بافت فرسوده نوسازی سالانه ۱۵۰ هزار واحد است اجرای این سیاست تا چه اندازه برای کاهش مخاطرات در بافت فرسوده موثر است و راهکارهای بهتر وضع موجود چیست؟

سال‌هاست که برنامه توسعه و بهسازی بافت‌های ناکارآمد شهری در برنامه دولت‌ها بوده است و در این خصوص تجربیات ارزشمند فراوانی نیز وجود داشته است. نسل‌های مختلفی از تجربه‌ها در این باره وجود داشته است. به عنوان نمونه حدود ۳ دهه اخیر از توسعه نواب به عنوان پروژه‌ای متمرکز تا پروژه‌های دیگری در منطقه ۱۵ تهران و در سایر شهرها که مداخله کالبدی محدودتری داشته و تدریجی انجام شدند، عملیاتی و اجرایی شد.

بخش عمده‌ای از دانشگاهیان و صاحبنظران بر این عقیده هستند که زمان مداخلات گسترده و پرهزینه در بافت‌های فرسوده گذشته است و برای دولت‌ها تامین هزینه‌ها و تبعات آن با جابه جایی افراد بسیار پرهزینه است. بیشتر رویکردها به این سمت و سو گرایش دارد که در بافت‌های فرسوده همکاری دولت و مردم و شهرداری‌ها می‌تواند به نتایج مثبت‌تری ختم شود.

اینکه رقم‌هایی نمادین در نوسازی بافت‌های فرسوده مطرح شود و تمامی توان و هزینه صرف رسیدن به آن رقم اعلام شده شود چالشی است که می‌تواند مشکلاتی را ایجاد کند. اما در نهایت توانمندسازی مردم محلات مختلف می‌تواند راهکاری مناسب در رفع مشکلات و ارتقای سطح کیفی مردم آن محلات باشد. توانمندسازی و ارایه مشوق‌های لازم برای بهبود اوضاع زندگی شهری در مناطق مختلف تجربه‌ای است که موفقیت آن آزموده شده است.

تقویت نقش دولت در جلوگیری از گسترش و تولید بافت‌های فرسوده جدید

معضلی که هم‌اکنون باید به آن توجه بیشتری معطوف و در جهت رفع آن اقدام شود جلوگیری از گسترش تولید بافت‌های فرسوده جدید است. به عنوان نمونه در مناطقی که حتی موضوع اقتصادی در آنها مطرح نیست بافت‌های فرسوده در حال گسترش است. در مناطقی که مردم کم‌برخودار هستند و توانایی اقتصادی آنها نیز کم است این موضوعات معنا دارد اما هم‌اکنون شاهد هستیم در مناطقی که سرمایه اقتصادی کافی وجود دارد بافت‌های فرسوده در حال گسترش است. به عنوان نمونه در برخی از مناطق شهری که جزو بافت فرسوده نیز نیستند شاهد هستیم که نمونه‌های تخریب واحدهای هنوز بهره‌برداری نشده رخ می‌دهد.

این مشکل جدید که در حال گسترش است به مسائل فنی و تکنولوژی، مالی و اقتصادی مربوط نیست. بلکه فرآیندهایی است که در حال ایجاد ساختمان‌هایی است که آن ساختمان‌ها در چارچوب فنی خود احداث نمی‌شوند بلکه  با روابط دیگری ساخته می‌شوند که خود اینها مسائل جدیدی را ایجاد می‌کنند. شاهد هستیم که از آن بافتی که می‌دانیم تکلیف آن چیست به بافت‌هایی پرخطر، پنهان و در مناطق مختلف شهر می‌رسیم که اتفاقا اقتصاد خوبی نیز پشت سر آنهاست. در آن بافت‌ها عموما مساله نه توان کم اقتصادی مردم، و نه بحران مالی است بلکه مسائل دیگری است. عموما مساله این است که همه ما در هر نقشی که برعهده داریم؛ مهندسان و ناظران بر ساخت و ساز، مراجع صدور پروانه و قانونگذار، متعهد باشیم. زیرا انباشت و بی‌توجهی به موضوعات مهم و بنیادین در طی سالیان زمان، مسائل بحرانی‌تر و بزرگتری را ایجاد می‌کند. اینکه در کنار بافت‌های فرسوده که محدوده‌های آنها مشخص هم شده بافت‌های پنهان پر از مسائل فنی سرو کله‌شان پیدا می‌شود که منجر به بحران‌های حادتر خواهد شد.

بنابراین در کنار اینکه باید فکر کنیم که آنچه که از قبل وجود داشته چطور باید بهسازی و بهتر شود باید روی این موضوع نیز متمرکز شویم که دیگر بر بافت‌های فرسوده و پرخطر نیفزاییم.

هم‌اکنون در خصوص موضوعات فنی، درحوزه ساختمان مقررات خوب و مناسبی وجود دارد، مهندسان خوبی داریم که تکنولوژی و فنون ساخت را مسلط هستند اما در نهایت با واکاوی درمی‌باییم که مساله چیزی غیر از این موضوعات است.

راهکار بهبود وضع موجود چیست؟

معتقدم ایجاد تعهد بین مسئولانی که بر ساخت و ساز نظارت دارند، پروانه ساختمانی صادر می کنند و تعهدی که مهندسان در کنترل ساخت و ساز می‌توانند انجام دهند بخشی از راهکارهای بهبود وضع موجود است و بخشی از راهکارها نیز خارج از موضوعات تخصصی است و وارد مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می‌شود که اظهارنظر در مورد آنها برعهده دیگر مسئولان است.

هم‌اکنون میزان خساراتی که از مناسب نبودن تاب‌آوری به اقتصاد کشور وارد می‌شود چه میزان است و پیشنهادهای مرکز تحقیقات در خصوص افزایش تاب‌آوری و کاهش مخاطرات در بافت‌های فرسوده چیست؟

در خصوص تاب‌آور نبودن ساختمان‌های موجود و همچنین پایین بودن عمر مفید ساختمان‌ها، انتظار است تا عمر ساختمان‌های موجود حدود ۱۰۰ سال باشد و راهکاری که عموما مطرح می‌شود مرمت است. در اطراف خود شاهد هستیم که ساختمان‌های کاملا پابرجا تنها به این دلیل که مشمول اضافه تراکمی می‌شوند به بهانه نوسازی تخریب می‌شوند که البته کنترل این موضوعات در حیطه وظایف مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیست اما بخشی از مشکلات موجود است. بخشی از مشکلات نیز به نداشتن درآمد پایدار شهرداری‌ها مرتبط است که البته تکراری شده و مشکلی است که همواره وجود داشته است.

لزوما اینکه ساختمانی مثلا بعد از ۲۰ سال تخریب می‌شود دلیلی بر ناپایداری نیست بلکه منافع اقتصادی گروه‌های مختلف سبب تخریب زودهنگام ساختمان‌ها شده و اینها از مسائل فنی جداست. در  عین حال ساختمانی که برایش هزینه شده است وقتی ملاحظات لازم را نداشته و خارج از چارچوب‌ها و ضوابط فنی احداث شده است عمر کافی نداشته و به سرعت فرسوده می‌شود.

باید متوجه باشیم که مهندسانی داریم که ساختمان‌های خوبی احداث کرده اند که آن ساختمان‌ها سال‌هاست که پابرجاهستند. بنابراین بخشی از مشکلاتی که در خصوص برخی از ساختمان ها وجود دارد ناشی از مسائلی غیر از وظایف مهندسان و مرکز تحقیقات است که خطرات جانی، مالی و تبعات اجتماعی ایجاد می‌کند و سرمایه اجتماعی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد

مرکز تحقیقات در خصوص تدوین ضوابط و مقررات فعالیت خود را انجام می‌دهد. هم‌اکنون در خصوص ارتقای کیفی، استحکام و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، مناسب‌سازی محیط شهری برای مردم و...کارهای زیادی انجام شده است. اما متولی اجرای آنها شهرداری‌ها و سازمان‌های نظام مهندسی ساختمان هستند که باید در خصوص اجرا نظارت لازم را داشته باشند. تقسیم وظایفی وجود دارد که بخشی از آن برعهده مرکز است. مرکز در حوزه فعالیت خود تا حد فراوانی ضوابط و مقررات لازم را تدوین کرده است. از آنجاییکه مرکز از نظر وظایف سازمانی مسئولیت نظارت بر ساخت را ندارد، لازم است تا تمامی دست‌اندرکاران حوزه ساختمان پیگیر اجرای ضوابط و مقررات باشند و در این خصوص حساسیت لازم را داشته باشند.

سخن آخر...

تاب‌آوری به معنای این است که در بحران بتوان زنده ماند و بتوان در زمان مناسب به وضعیت نرمال رسید. در کشور ما حوادث فراوانی به وقوع می‌پیوندد و در مرکز تحقیقات تلاش می‌شود تا ضمن درس‌آموزی از حوادث شرایط را به شیوه‌ای برنامه‌ریزی کند تا راهکاهاری مناسب برای اصلاح وضع موجود ارایه شود. مدت‌هاست که مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کارهای مناسبی را در خصوص اصلاح آیین‌نامه‌ها انجام داده و این روند همچنان ادامه دارد.